Znaczenie ukryte w haftach, czyli o hafcie ukraińskim słów kilka cz. 1
W sobotę 24 lutego 2024 roku minęły dokładnie dwa lata od rosyjskiej inwazji na Ukrainę. Był to dzień, który na zawsze zmieni historię. Ale nie tylko historię. Na zawsze zmieni się społeczeństwo Ukrainy oraz Polski, od tamtego momentu połączone, jak chyba nigdy dotąd. Tylko w zeszłym roku w naszym kraju przybyło ponad 13,4 tysiąca imigrantów pochodzących od naszego broniącego się w wojnie sąsiada. Statystyki podają, iż na koniec października 2023 roku w Polsce zarejestrowanych było aż 957 tysięcy mieszkańców ukraińskiego pochodzenia. Nie dziwi więc, że na polskich ulicach słychać ukraiński język, że w polskich szkołach uczą się ukraińskie dzieci, że niektóre reklamy w telewizji mają ukraińskie napisy, a część ogłoszeń o pracę kierowana jest właśnie do Ukraińców.
Ukraińcy są obok nas. Próbują układać sobie u nas życie, poznawać nasz język i kulturę. Zasymilować się. Uważam, że powinno to działać w obie strony. Warto poznać tradycje wciąż rosnącej mniejszości narodowej.
A skoro znam się na hafcie, to opowiem właśnie o nim. Zatem dziś wpis o hafcie ukraińskim.
Haft ukraiński w przeszłości
Haft ma w kulturze ukraińskiej olbrzymie znaczenie i bardzo długą tradycję. Istnieją przekazy sięgające aż 513 r.p.n.e. opisujące ludzi zamieszkujących obecne terytoria Ukrainy, noszących haftowane stroje. Potwierdzają to wykopaliska prowadzone na terenie tego kraju. W jednym z nich odkryto zachowane pozostałości strojów zdobionych haftem pochodzące z I w.n.e.
Haftem zdobiono przede wszystkim stroje oraz tkaniny wykorzystywane jako elementy wystroju domów i kościołów. Najczęściej hafty pojawiały się na koszulach - ukraińska, bogato zdobiona haftem koszula ma nawet swoją nazwę - vyshyvanka. Hafty wykonywano głównie na rękawach, kołnierzu, w okolicy szyi, biustu oraz na mankietach. Inne elementy ubioru, które zdobiono haftem to: szale, spódnice, fartuchy, męskie czapki i spodnie, kamizelki, kożuchy, a także damskie nakrycia głowy. Oprócz tego, haft często pojawiał się na ręcznikach, obrusach, chusteczkach, czy na poszewkach na poduszki i kołdrę. Wykonywany przez kobiety, tradycyjny ukraiński haft ludowy przetrwał próbę czasu, a także usilne starania Związku Radzieckiego, by tradycje te wyplenić. Jednak haft, tak, jak i w przeszłości, tak i obecnie, ma niezwykle ważne znaczenie dla Ukraińców. Trudno się temu dziwić, szczególnie, gdy pozna się jego symbolikę.
Co kraj, to obyczaj
Tak, jak ma to miejsce i w Polsce, haft ukraiński różni się ze względu na region, z którego pochodzi. Inne wzory i techniki znajdziemy na zachodzie kraju, inne na wschodzie, a jeszcze inne w centrum Ukrainy.
Na wschodzie i w centrum kraju dominują formy geometryczne i roślinne motywy w subtelnych kolorach. Króluje tu czerwień, połączenie czerwieni i czerni, a także czerwieni i niebieskiego. W okolicach Połtawy stosuje się takie delikatne kolory jak błękit, jasną ochrę, jasną zieleń i szarości. Efekt artystyczny uzyskuje się nie poprzez intensywność barw, lecz poprzez umiejętne ich cieniowanie. Największą popularnością cieszą się natomiast białe hafty wykonywane na białych tkaninach. Biała koszula wyszywana białą nicią stanowiła element stroju zarówno kobiet, jak i mężczyzn, i uznawana była za cenniejszą niż te wyszywane kolorowymi nićmi.
Na zachodzie, szczególnie w rejonie zamieszkanym przez Huculi (tak zwana huculszczyzna na granicy ukraińsko-rumuńskiej), używa się geometrycznych wzorów i niezwykle kontrastującej palety barw. Poza haftem krzyżykowym dominuje "nyzynka", czyli rodzaj haftu, za pomocą którego "tka się" na lewej stronie tkaniny, tworząc efekt przypominający tweed. Kontury wzoru tworzone są za pomocą czarnej nici, natomiast same motywy wypełnia się intensywnymi barwami: żółtym, pomarańczowym, zielonym lub czerwonym. Jest to jeden z najstarszych ukraińskich ściegów, który jest używany do dziś.
Łemkowie, zamieszkujący zarówno tereny Ukrainy, Słowacji, jak i Polski, na początku w haftach wykorzystywali jedynie czerwień oraz połączenie czerwieni i niebieskiego, za pomocą których tworzono linearne motywy. Z biegiem czasu zaczęto dodawać kolejne kolory, jak niebieski, zielony i żółty. Za pomocą haftu krzyżykowego haftuje się geometryczne kształty na koszulach: ramionach oraz mankietach, a w ubiorze męskim - także przy kołnierzu. Kolejnym bogato haftowanym elementem są kamizelki. Zarówno te noszone przez kobiety, jak i mężczyzn ozdabia się na krawędziach, kieszeniach i przodzie za pomocą drobnego ściegu łańcuszkowego.
U Bojków, mieszkańców Karpat położonych na terenie Ukrainy, Polski, Słowacji i Węgier, haft różnił się w zależności od lokalizacji. Na zachodzie - przybierał on proste geometryczne motywy w odcieniach czerwieni i niebieskiego. Na wschodzie i południu występowały również motywy geometryczne, a także elementy kwiatowe. Haftowano między innymi krzyżykami, ściegiem łańcuszkowym, a także haftem płaskim. Częstym motywem są linie zygzaków, trójkątów i rombów układające się w barwne szlaki. Bojkowie znani są również ze swoich bogato haftowanych, marszczonych i plisowanych elementów zwanych "bryzhky" znajdujących się przy kołnierzach, mankietach, a także kobiecych fartuchach.
Na ziemiach Bukowiny, krainy historycznej położonej pomiędzy Karpatami wschodnimi a środkowym Dniestrem występowały jedne z najbogatszych haftów. Łączyły w sobie dziewięć, a czasem i więcej kolorów, w tym metaliczne złote i srebrne nici, a także kolorowe szklane koraliki czy cekiny. Ze ściegów królował między innymi haft krzyżykowy, płaski oraz łańcuszek.
Haft na Pokuciu, krainie leżącej w południowej części Rusi Czerwonej, również należał do tych bardziej ozdobnych, ale także różniących się w zależności od obszaru występowania. Dominującym kolorem była czerwień, aczkolwiek używano również żółci, zieleni oraz niebieskiego. Haftowano za pomocą grubej, wełnianej nici własnej roboty. I tutaj haft występował głównie na koszulach - rękawach, przy kołnierzu i na mankietach. Najczęściej wykorzystywano ścieg krzyżykowy. W niektórych rejonach Pokucia natomiast, popularność zyskał haft biały.
Na terenie ukraińskiej części Galicji, również dominował haft na koszulach - głównie na rękawach, mankietach i przy kołnierzach. I tutaj wykorzystywano głównie kolor czerwony z dodatkiem granatu, czasem czerni lub innej barwy. Używano fastrygi, różnych wariantów łańcuszka, ale również krzyżyków, węzełków i ściegu płaskiego.
Wołyń, leżący w dorzeczu górnego Bugu oraz dopływów Dniepru: Prypeci, Styru, Horynia i Słuczy, charakteryzował się haftem w odcieniach czerwieni i czerni, za pomocą których tworzono geometryczne roślinne motywy, znacznie mniej szczegółowe niż w innych rejonach kraju.
Na północy kraju hafciarskie tradycje zachowały się najlepiej. Najpopularniejszymi paletami barw były: czerwień, czerwień z granatem lub czerwień z czernią. Najczęściej haftowano poziome rzędy gęstych, małych motywów za pomocą ściegu zwanego "zavolikannia", tworzącego efekt przypominający tkanie. Obok motywów geometrycznych, w niektórych regionach triumfowały motywy kwiatowe wykorzystujące te same gamy barwne, lecz znacznie bardziej współczesny ścieg krzyżykowy.
Oczywiście, zdaję sobie sprawę z tego, że próba omówienia całokształtu haftu ukraińskiego w jednym poście jest z góry skazana na porażkę. Tradycje hafciarskie są w tym kraju niezwykle silne i żywe, a z przykładowych zdjęć jasno wynika, że towarzyszyły one również strojom ludowym. A te, jak wiadomo, różnią się w zależności od obszaru i nawet niewielki region może wyróżniać się cechami, których próżno szukać w innych częściach kraju.
Na pewno temat jeszcze poruszę. Przecież Łemkowie, Hucułowie czy Bojkowie zamieszkują również nasz kraj, zatem prędzej czy później doczekają się osobnego omówienia charakterystycznych dla nich haftów. Ale i haft ukraiński jeszcze na blog powróci, bowiem temat jest znacznie ciekawszy, niż mogłoby się wydawać!
Źródła:
Ukrainian embroidery, https://en.wikipedia.org/wiki/Ukrainian_embroidery
VYSHYVANKA NATION: Poltava region, Postmark Ukraine, https://www.postmarkukraine.com/post/vyshyvanka-nation-poltava-region ,
Ukrainian embroidery, Textile Research Centre, https://trc-leiden.nl/trc-needles/regional-traditions/europe-and-north-america/embroideries/ukrainian-embroidery,
Overview of the Costumes of the Lemkos, Folk Costume & Embroidery, http://folkcostume.blogspot.com/2018/10/overview-of-costumes-of-lemkos-rusyns_31.html
Western Boiko Costume, Folk Costume & Embroidery, http://folkcostume.blogspot.com/2022/01/western-boiko-costume.html
Costume and Embroidery of Bukovyna, Folk Costume & Embroidery, http://folkcostume.blogspot.com/2014/01/costume-and-embroidery-of-bukovyna.html
Costume and embroidery of Horodenka district, Pokuttia, Ukraine, Folk Costume & Embroidery, http://folkcostume.blogspot.com/2018/12/costume-and-embroidery-of-horodenka.html
Embroidery of Horodok County, Halychyna, Ukraine, Folk Costume & Embroidery, http://folkcostume.blogspot.com/2011/04/embroidery-of-horodok-county-halychyna.html
Costume of West or Volyn' Polissia, Ukraine, Folk Costume & Embroidery, http://folkcostume.blogspot.com/2012/02/costume-of-west-or-volyn-polissia.html
Embroidery from Northern Left-Bank Ukraine, Sumy, Chernyhiw and Starodub regions, Folk Costume & Embroidery, http://folkcostume.blogspot.com/2011/12/embroidery-from-northern-left-bank.html
Mam nadzieję, że dzisiejszy wpis będzie dla Ciebie pomocny. Jeśli tak właśnie jest, zapraszam do lektury innych wpisów na blogu, znajdziesz tutaj wiele ciekawostek ze świata haftu oraz porady, jak samemu zacząć przygodę z tą techniką :) Będzie mi również miło, jeśli poślesz ten post dalej i dasz o nim znać znajomym! A jeśli chcesz wesprzeć moją działalność, może postawisz mi wirtualną kawę? Wiadomo, że przy ciepłym naparze lepiej się pracuje! :D Wystarczy, że klikniesz w link poniżej ;) Z góry dziękuję i do usłyszenia!
Comments