Zimna woda zdrowia doda - czyli haftowane mądrości z makatek
Część z Was pewnie wciąż pamięta makatki zawieszane w domach lub mieszkaniach, najczęściej w kuchni, przy stole lub piecu, pokazujące scenki rodzajowe lub zawierające życiowe mądrości. Jak to się stało, że były w praktycznie każdym domu? Skąd wzięła się ta moda? I dlaczego tak nagle zanikła? O tym w dzisiejszym poście.
Ojczyzną haftowanych makatek były Niemcy i Holandia, gdzie ozdabiano nimi domy już w XIX wieku. Na początku XX wieku zawędrowały również do innych ówczesnych europejskich krajów, takich jak: Wielkiej Brytanii, Austro-Węgier, Cesarstwa Rosyjskiego, Szwecji, Serbii, Portugalii, Bułgarii, na tereny dzisiejszej Białorusi, Czech, Estonii, Litwy, Łotwy, Słowacji, a nawet Polski. Chociaż największą popularność zdobyły właśnie na starym kontynencie, to jednak rodzaj haftowanych makatek znany był również w Ameryce Północnej, gdzie jednak funkcjonował pod nazwą redwork. Początkowo makatki królowały w domach mieszczańskich, lecz szybko moda na nie rozpowszechniła się w mieszkaniach robotniczych, by na koniec, już po pierwszej wojnie światowej, dotrzeć do wiejskich izb.
Największy boom na makatki przypadł na XX wiek - głównie na lata 60. Stanowiły one element wyposażenia mieszkań i domów bez względu na wyznawaną religię ich mieszkańców. Makatki zawieszali zarówno katolicy, jak i protestanci czy ludność obrządku wschodniego.
Przedstawiany na makatkach obraz składał się zazwyczaj z dwóch elementów: wątku głównego, czyli schematycznie potraktowanego rysunku oraz korespondującego z nim napisu. Makatki, zarówno te o tematyce świeckiej, jak i religijnej, stanowiły swoiste obrazkowe vademecum propagujące wartości, które powinny być uważane za najważniejsze w życiu każdego człowieka. Zatem bardzo często na makatkach umieszczano proste przekazy do naśladowania - zarówno w życiu codziennym, rodzinnym, propagujące patriotyzm, miłość do ojczyzny (głównie tej utraconej, jak na przykład w Polsce podzielonej przez zabory), czy personifikujące stosowne wzorce estetyczne i kulturowe.
Jednak najczęściej treści na makatkach dotyczyły roli kobiety w społeczeństwie. Punktem wyjścia była niemiecka sentencja, tak zwane "trzy K", czyli "Kinder, Küche, Kirche" ("Dzieci, Kuchnia, Kościół"), która została wypowiedziana prawdopodobnie przez cesarza Wilhelma II. Do Polski dotarła w zmodyfikowanej formie: "kuchnia, kościół, kołyska". Jednak znana była również w innych krajach, na przykład Anglii jako: "Barefoot and pregnant" ("bosa i ciężarna"). Każda z nich jasno sugerowała rolę kobiety w społeczeństwie oraz wartości, którymi powinna się kierować. Najważniejsze w życiu kobiety powinny być dzieci, dobrobyt gospodarstwa domowego, a także wartości religijne. Dewiza "barefoot and pregnant" sugerowała nawet, że kobiecie niepotrzebne jest obuwie, bowiem nie powinna ona oddalać się od kuchni, a już na pewno nie od domu. Przecież jej zadaniem jest rodzenie i wychowywanie dzieci, a do tego buty niepotrzebne.
Oprócz tego na makatkach przedstawiano wyidealizowane scenki z życia rodzinnego, gospodynie przy kuchni, sielankowe sceny z dziećmi i zwierzętami, a nawet sceny z bajek (na przykład z Czerwonego Kapturka). Często zasadnicza część kompozycji obwiedziona była rozbudowaną bordiurą w postaci kwiatów, liści i owoców.
Motywy na makatkach miały zwykle charakter schematyczny, rysowano je bez zachowania perspektywy, czy proporcji postaci i przedmiotów.
Tekst stanowił uzupełnienie rysunku, chociaż występowały makatki go pozbawione. W większości wypadków tekst to zwroty jedno lub dwu zdaniowe, często rymowane i proste do zapamiętania. Nie zawsze przestrzegano zasad ortografii i interpunkcji, używano gwary, a słowa pisano dużą literą, ponieważ w taki sposób kompozycja lepiej się prezentowała.
Tak jak wspomniałam na początku, makatki zawieszano najczęściej w kuchni, która była najważniejszym pomieszczeniem w całym domu. To tutaj przygotowywano posiłki, jedzono, myto się, a także wykonywano drobne prace domowe. To tam spędzano czas, a także przyjmowano gości czy sąsiadów. Dbano zatem o to, by to pomieszczenie było nie tylko ładnie ozdobione, ale i czyste, posprzątane oraz przytulne. Makatki wieszano nad stołami, przy kuchni, przy półkach na naczynia, a nawet nad framugą drzwi. W pomieszczeniach niebędących kuchnią, umieszczano je nad łóżkami lub ławami, a także przy szafkach, komodach i stolikach.
Makatki były zazwyczaj kwadratowe lub prostokątne, haftowane na białym płótnie. Najstarszym i najpopularniejszym ściegiem wykorzystywanym do tworzenia makatek był ścieg sznureczkowy, którym tworzono konturowy haft. W późniejszej fazie, wykonywano także płaskie wyszycia atłaskiem oraz motywy wyszyte krzyżykiem równoramiennym. Krawędzie makatki zazwyczaj podwijano i podszywano. Czasem brzegi makatek obszywano tasiemkami, aczkolwiek częściej miało to miejsce poza granicami naszego kraju. Ponadto, brzegi makatek mogły być również podszyte rzędami krzyżyków, ściegiem kurpiowskim, zakopiańskim, dzierganym lub przeszyte na maszynie.
Najczęściej używano nici w kolorze niebieskim, rzadziej w kolorze czerwonym czy czarnym. Najprawdopodobniej kolorystyka makatek pochodzi od holenderskiej ceramiki ozdobionej charakterystycznym kobaltowym kolorem, zwanej delfty. Produkowana od XVII wieku w mieście Delft w zachodniej Holandii, przedstawiała sielskie scenki z wiatrakami, widokami miast, ludzi w strojach ludowych, pejzaże oraz ornamenty kwiatowo-roślinne. Ceramika ta zawsze była biała, a zdobiące ją rysunki - kobaltowe. To samo zestawienie - białe tło i niebieski haft - przeniesiono następnie na makatki. Z czasem makatkowe wzory stały się wielobarwne. Najczęściej makatki w formie półproduktu (płótno z naniesionym wzorem) sprzedawano na targach, jarmarkach, bazarach, czy w sklepach pasmanteryjnych. Często zdarzało się, że kopiowano wzory zagraniczne, nieudolnie tłumacząc teksty sentencji - zamiast wzoru ze słowem "Smacznego", sprzedawano płótna z tekstem "Dobrego apetytu", co jest kalką językową od niemieckiego "Guten Appetit".
Chociaż makatki w latach 60. XX wieku były niezwykle popularne w domach niższych warstw społecznych, krytykowała je inteligencja ze stojącymi na ich czele etnografami. Roman Reinfuss, sławny w naszym kraju etnograf, na konferencji w 1969 stwierdził: „Jeżeli nam się te makatki osobiście nie podobają, to jeszcze nie powód, żebyśmy je mieli odbierać innym, którzy inaczej na nie patrzą i w posiadaniu ich znajdują przyjemność” (cytat za: Kraina Bugu, Makatki – między wstydem a zachwytem). Mimo wszystko, wciąż budziły one skrajne emocje - przez jednych uwielbiane, dla innych stanowiły przykład kiczu. I to przekonanie wygrało na długie lata. Makatki odeszły do lamusa.
Wracają do łask dopiero teraz. Stają się cenionym elementem wystroju wnętrz w stylu folkowym czy rustykalnym, modnym dodatkiem, wykopywanym z domowych bieliźniarek lub pawlaczy. Osobiście mam co do nich mieszane uczucia. Tradycyjna rola kobiety niezbyt mi odpowiada, a stojące za makatkami wartości zupełnie do mnie nie przemawiają. Może jednak warto pochylić się nad ich fenomenem i stworzyć coś, co łączyłoby ich niezaprzeczalny urok z nowocześniejszymi przekazami? Co myślicie? Dajcie znać w komentarzu!
Źródła:
Elżbieta Piskorz-Branekova; Encyklopedia makatek; wiano.eu
Sentencje i gadki z kuchennej makatki. Wystawa ze zbiorów Elżbiety i Piotra Branekovych; Muzeum Etnograficzne im. F. Kotuli w Rzeszowie; Rzeszów, 2020.
Katarzyna Szafrańska; Makatka dekoracyjna; Muzeum Karkonoskie w Jeleniej Górze.
Mam nadzieję, że dzisiejszy wpis będzie dla Ciebie pomocny. Jeśli tak właśnie jest, zapraszam do lektury innych wpisów na blogu, znajdziesz tutaj wiele ciekawostek ze świata haftu oraz porady, jak samemu zacząć przygodę z tą techniką :) Będzie mi również miło, jeśli poślesz ten post dalej i dasz o nim znać znajomym! A jeśli chcesz wesprzeć moją działalność, może postawisz mi wirtualną kawę? Wiadomo, że przy ciepłym naparze lepiej się pracuje! :D Wystarczy, że klikniesz w link poniżej ;) Z góry dziękuję i do usłyszenia!
Comments