Haft kujawski
Kujawy, Kujawy,
Ty stara ziemico!
Obsiał ciebie sam Pan Jezus
Żytem i pszenicą.
- Maria Konopnicka, Kujawiak
Kujawy - kraina historyczna i region etnograficzny w środkowej Polsce, na Pojezierzu Wielkopolskim, w dorzeczu środkowej Wisły i górnej Noteci. Obecnie, większość Kujaw leży w województwie kujawsko-pomorskim, z niewielkimi fragmentami znajdującymi się w województwie wielkopolskim. Na tych terenach próżno szukać wielkich metropolii. Po horyzont rozciągają się jednak pola uprawne, tutejsze ziemie należą bowiem do najbardziej urodzajnych w całej Polsce. Do leżącego na terenie Kujaw Ciechocinka zjeżdżają kuracjusze z całego kraju, chcący poprawić swoje zdrowie przy tężniach solankowych. A spragnieni miejskich wrażeń, zajeżdżają do Włocławka, czy Bydgoszczy. Chociaż to największe miasta tej okolicy, wielkomiejskiego gwaru tu nie uświadczymy. Choć największe, wciąż oferują względny spokój i wytchnienie.
Mogłabym teraz opowiadać o tutejszej przyrodzie, zabytkach, czy kuchni, wolę jednak skupić się na tym, na czym się znam - a mianowicie na hafcie.
Tradycyjny haft kujawski nierozerwalnie łączy się ze strojem ludowym. Ten ostatni pojawił się na terenie Kujaw w drugiej połowie XIX wieku, a sięgał wzdłuż Wisły na obszar ziemi chełmińskiej i dobrzyńskiej oraz Kociewia. Był on jednocześnie tak charakterystyczny, że bez problemu potrafiono wskazać zasięg jego występowania, o co pokusił się Oskar Kolberg pisząc: "ubiór kujawski, z małą tylko odmianą, sięga na wschód, poza granicę powiatu włocławskiego aż do Kłodawy i Krośniewic, niknąc natomiast na drugiej kończynie Kujaw, pod Bydgoszczą, gdzie lud po części zatracił swe cechy narodowe, po części ścieśnionym w swych posadach został przez coraz gęściej napływających z zachodu osadników niemieckich." (Oskar Kolberg, Lud : jego zwyczaje, sposób życia, mowa, podania, przysłowia, obrzędy, gusła, zabawy, pieśni, muzyka i tańce. Ser. 3, Kujawy. Cz. 1, Warszawa 1867, s. 8)
Strój kujawski szyty był z wysokogatunkowych materiałów, nierzadko sprowadzanych zza granicy, co czyni go jednym z najdroższych w Polsce. Jednocześnie, mocno nawiązywano w nim do elementów stroju szlacheckiego, co tym bardziej dodawało mu powagi. Jednak nie zawsze tak było. Początkowo do wykonywania strojów ludowych wykorzystywano płótno lniane samodziałowe, z którego szyto halki i kołnierzyki. Dopiero rozwój włókiennictwa na terenie Łodzi, Zgierza, czy Pabianic sprawił, że na wieś zaczęły docierać płótna fabryczne. Te lniane i bawełniane przeznaczono na koszule i halki. Natomiast z płótna i tiulu bawełnianego szyto czepce i kołnierzyki. Kujawskie gospodynie zachwyciły się również inletem oferowanym przez handlarzy barwnymi płótnami, wykorzystywanym głównie do szycia fartuszków. Dostępność materiałów fabrycznych sprawiła, że mieszkańcy Kujaw mogli lepiej dopasować tkaninę ze względu na jej właściwości do konkretnego elementu ubioru. Zdecydowanie wpłynęło to na ogólny wygląd stroju ludowego. Jednak o tym, na jaki gatunek tkaniny można było sobie pozwolić, wciąż decydowały warunki materialne danej rodziny.
Szczyt rozwoju strój kujawski osiągnął w latach 1870-1914. Wtedy to nastąpił wzrost zamożności Kujawiaków - bogacili się oni dzięki handlowi pszenicą, czy rozwojowi przemysłu włókienniczego. Zamożni Kujawiacy zaznaczali swój status ekonomiczny strojem, kobiety natomiast ozdabiały ubiór koralami, jedwabiami, czy adamaszkami. To również w tym czasie w tradycyjnym kujawskim stroju pojawia się haft - na tiulowych i batystowych czepkach oraz kryzach.
Również mężczyźni ozdabiali swój strój. Charakterystycznym uzupełnieniem męskiego ubioru z rejonu Kujaw były jedwabne lub wełniane chustki w czerwonych odcieniach, zawiązywane pod szyją w węzeł. By dodać im splendoru, dziewczęta lub mężatki często haftowały je ściegiem białym płaskim lub dzierganym, a przeważały motywy kwiatowe - gałązki i róże.
Prawdziwą hafciarską wirtuozerię widać jednak w kobiecym stroju ludowym. Haft występował na wielu elementach damskiego ubioru, a że zachowało się sporo tradycyjnych elementów garderoby, można z pełną dokładnością dokonać jego charakterystyki.
Pierwszym bogato haftowanym elementem kobiecego stroju były fartuchy. Szyto je z gładkiego, gęstego płótna poszewkowego (tzw. inletu) w kolorze pąsowym (czerwonym) lub niebieskim. Były szerokie i długie, sięgały najwyżej 8-10 cm od dolnej krawędzi spódnicy. Haft biały znajdował się po bokach i na dole oraz na końcu wiązań. Przestrzeń na środku fartucha pozostawała niezahaftowana, co jest typowym elementem kujawskiego stroju. Dodatkowo, brzegi fartucha, jak również wiązania (tzw. bandaże) wykańczano charakterystycznymi ząbkami, które obecnie wykonuje się raczej za pomocą szydełka.
Oprócz fartuchów gładkich, jednobarwnych, występowały również fartuchy perkalowe w drobne, zazwyczaj biało-czerwone prążki. Oprócz wykorzystywanego materiału różniły się one również wyglądem. Były węższe i krótsze, około połowy wysokości odcinane i zdobione w tym miejscu drobnym haftem. Dół wykańczano znacznie większymi, półokrągłymi zębami, a każdy ozdabiano powtarzającym się haftowanym motywem o roślinnej tematyce. Duże zęby, jak i boki fartucha, dodatkowo wykańczano na brzegach małymi dzierganymi ząbkami.
Ostatnim rodzajem fartucha, był fartuch tiulowy, wielkością zbliżony do fartucha prążkowanego. Jednak na tym elementy wspólne się kończą, bowiem tutaj królowały motywy geometryczne. Brak również tak charakterystycznych ząbków na brzegach.
Kolejnym niezwykle charakterystycznym elementem kobiecego kujawskiego stroju są czepce, zwane kopkami. Kopki były bogato haftowane, a moda na nie przyszła ze sfer mieszczańskich. Na co dzień kobiety nosiły kopki batystowe albo czepki - własnoręcznie haftowane w ząbki, motyw znany z kujawskich fartuszków, ale również dziurki, rózgi (gałązki), czy kwiaty. Na ogól jednak czepki sporządzane były z haftu kupowanego na metry. Robiono je również szydełkiem z kordonkowych nici. Do naszych czasów nie przetrwało wiele przykładów tych codziennych kopek. Przez to, że były częściej noszone, częściej je również prano, a przez to szybciej ulegały zniszczeniu.
Inaczej ma się sprawa z kopkami odświętnymi, zakładanymi na ważne uroczystości rodzinne, czy święta kościelne. Tutaj nie pozwalano sobie na zakup gotowego haftu. Wręcz przeciwnie - haft na tych odświętnych kopkach wykonywały specjalistki.
Najpiękniejsze kopki to kopki gipiurowe. Robione w ten sposób, że na dno kopki fastrygowano batyst, rysowano ornament, który haftowano ściegiem dzierganym, po czym kopkę zszywano i łączono nićmi z grubego kordonka. Kopki haftowano również bezpośrednio na tiulu wypukłym haftem i sznureczkiem, w ornament osiowy z typowymi kujawskimi motywami - rózgą i kwiatami. Kolejnym, dość często umieszczanym motywem, jest serce ze spiralami pośrodku haftowanymi sznureczkiem.
Nie można również nie wspomnieć o kołnierzykach i kryzikach, które przypinano do koszuli. Szyte z białego płótna, batystu lub tiulu, płasko okalały szyję, a zapinane były z przodu na mały guziczek lub cienkie troczki. Dawne kryziki były bardzo duże, podwójnie haftowane - jedna falbanka stojąc sięgała podbródka, druga leżała płasko na ramieniu. Są one znacznie szersze od kołnierzyków, dodatkowo mocno zmarszczone tasiemką wciągniętą w tunel. I tutaj występowały brzegi dziergane w ząbki, ale również obszyte koronką, czy wykończone szydełkiem. Tańsze kołnierzyki zdobione były kupną haftowaną koronką. Pozostałe haftowano w skomplikowany wzór złożony z wielu motywów. Zajmował on całą szerokość i powtarzał się rytmicznie na całej długości. W motywach dominowały kwiaty, gałązki, liście, a wszystko to wzbogacano drobnymi elementami.
Zdobnictwem własnego stroju zajmowała się większość kobiet wiejskich. Była jednak również grupa zawodowych hafciarek mieszkająca na wsiach lub w małych miasteczkach. Kryziki, czy fartuchy haftowane były przez ubogie komornice, dla których haft był źródłem utrzymania. Osobne specjalistki, tak zwane kopiarki, zajmowały się haftowaniem kopek. Największym ośrodkiem hafciarstwa był Radziejów, na terenie którego działało około 20 kopiarek. Hafciarki sprzedawały swoje wyroby na jarmarkach w Kowalu, Lubieniu Kujawskim, Nieszawie, Osięcinach, Włocławku, a nawet Inowrocławiu. Wzory brano ze starych kopek lub wymyślano własne. Wiedza na temat haftu przechodziła z matki na córkę. Po drugiej wojnie światowej kobiety zajmujące się haftem często upowszechniały regionalne rękodzieło ludowe szkoląc niespokrewnione z nimi uczennice.
Haft kujawski bardzo łatwo rozpoznać przede wszystkim dzięki używaniu wyłącznie białych nici. Dodatkowo, dzięki konkretnej puli ściegów, wprawione hafciarki były w stanie wyhaftować pracę, która wyglądała tak samo, zarówno z prawej, jak i z lewej strony.
Obowiązuje ograniczona pula ściegów wykorzystywanych do ozdabiania stroju ludowego. Są to:
sznureczek, powstający w wyniku wkłuwania igły w połowie poprzedniego ściegu.
atłasek wypukły, powstający w wyniku gęstego ułożenia obok siebie nitek skierowanych w jednym kierunku. Wyróżnia się dwa typy atłaska:
atłasek - na podwleczeniu lub z podkładem, nazywany na Kujawach podściełanym;
wałeczek - bardzo wąski atłasek na podwleczeniu.
ścieg za igłą pojedynczy lub wielokrotny, nazywany kładzionym (lub stębnówką), powstający w wyniku wkłuwania igły za nitką w odległości jednego ściegu. Ścieg wielokrotny powstaje po kilkukrotnym wkłuciu igły i jej wyciągnięciu w tym samym miejscu. Uzyskuje się dzięki temu tak zwane pączki, pęczki lub perełki.
ścieg dziergany na podwleczeniu, stosowany do wzmocnienia krawędzi materiałów. W przypadku haftu kujawskiego - używany do wykończenia ząbków, dziurek, a także płatków lub brzegów większych liści.
haft dziureczkowy (dziurkowy, angielski) - typ haftu ażurowego.
aplikacje, powstające poprzez naszywanie na tło kawałków tkaniny ściegiem niewidocznym. W aplikacjach na tiulu, nakłada się materiał na dwa sposoby: po wierzchniej stronie oraz od spodniej strony. Na materiałach ścisłych aplikacje wykonuje się tiulem naszywanym po wierzchniej stronie. Dodatkowo stosowane są również aplikacje tiulem na tiulu.
snutki - rodzaj haftu ażurowego wycinanego i nasnuwanego. Wzór tworzony jest z haftowanych motywów i dzierganych dziurek, połączonych tak zwanymi pajęczymi nóżkami, czyli długimi ściegami z cienkiej nitki. Po wykonaniu wzoru wycina się płótno pod wspomnianymi nóżkami.
przewlekanie - stosowane głównie na tiulu. Ściegiem przed igłą przewleka się nić przez oczka tkaniny, zgodnie z jej strukturą, w kierunku pionowym, poziomym lub skośnym. Tworzy się w ten sposób motywy geometryczne.
ścieg Janina - należy do grupy ściegów krzyżykowych, a jego cechą charakterystyczną jest krzyżowanie się każdego skrzyżowania z poprzednim.
Analizując charakter motywów kujawskich stwierdzić należy że przeważają w nich elementy roślinne t.j. gałązki i kwiaty, wyjątkowo tylko spotyka się motywy geometryczne w formie ząbków, kółek i kwadratów. Dominują ornamenty roślinne, zarówno te realistyczne, jak i stylizowane. Na pierwszych haftowanych czepkach królowały łukowato wygięte gałązki, zwane rózgami, z listkami o różnym kształcie blaszek. Drobne listki bywają drobne, wykonane ściegiem kładzionym lub owalne z atłaskiem na podkładzie. Bywają również pół-listki w połowie pokryte atłaskiem, a pozostałe pół pozostawione bez haftu, jedynie z brzegiem zaznaczonym sznureczkiem. Spotykane są większe liście, haftowane pojedynczo na krzaku bzu, róż, winorośli, koniczyny, dębu, klonu. W pobliżu gałązek znajdują się kwiaty: chabry, słoneczniki, margerytki, tulipany, stokrotki, czy kiście winogron. Natomiast kwiaty róż umieszczane są w widocznym miejscu. Występują też różnego rodzaju pączki i bardzo dekoracyjne kłosy zbóż. Kwiaty haftowane są za pomocą atłaska podściełanego lub za pomocą wałeczka zaznaczającego ich kontur. Inaczej sprawa ma się z chabrami - do ich wykonania służy ścieg Janina. Pojedyncze środki kwiatów tworzy się ściegiem wielokrotnie kładzionym, a w większych kilka kropek otoczonych jest kółeczkiem ze sznurka. W momencie wykorzystania haftu angielskiego, dziurkowany jest zarówno środek, jak i płatki kwiatów. Uzupełnieniem kompozycji są esownice, ślimacznice, perełki, czy drobniejsze elementy.
Omówione motywy można podzielić na dwa rodzaje: motywy ciągłe, rytmiczne, powtarzające się, spotykane przeważnie na fartuchach, wyszyte wzdłuż krawędzi i brzegów oraz motywy jednostkowe niepowtarzające się. Haft zbudowany jest na jednej, pionowej osi symetrii oraz na zasadzie kół współrzędnych i promieni. Kompozycja pozostaje zwarta i rytmiczna.
Jak widać, ludowy haft kujawski, mimo zastosowania niezwykle ograniczonej palety barw składającej się właściwie jedynie z białej nici, a także kilku prostych ściegów, umożliwiał tworzenie przepięknych, misternych haftów. Wrażenie robią czerwone fartuchy, na tle których biały haft gra pierwsze skrzypce. Jednak prawdziwy kunszt ludowych kujawskich hafciarek można podziwiać dopiero oglądając czepce, szczególnie te wykonane na delikatnym tiulu. Można wyobrazić sobie, jak wiele cierpliwości i wprawy wymagało operowanie igłą i nitką na tak trudnym materiale. Oglądając zabytkowe czepce nie dziwi, że był to element stroju wyjmowany z czeluści szafy jedynie na specjalne okazje.
A jak wygląda haft kujawski dzisiaj? W stylu - podobnie. Jednak przestał być wykorzystywany jedynie do haftowania elementów kobiecego stroju ludowego. Zamiast tego, zdobi się nim serwety, obrusy, a także bieliznę pościelową. Na terenie Kujaw wciąż tworzą hafciarki zaznajomione z tą dziedziną rękodzieła. Są to panie z włocławskiego Oddziału Stowarzyszenia Twórców Ludowych. Także we Włocławku organizowane są czasami warsztaty z haftu kujawskiego - wszystko po to, by wiedza o nim nie odeszła w zapomnienie.
Źródła:
Halina Mikułowska; Atlas Polskich Strojów Ludowych. Strój kujawski; Polskie Towarzystwo Ludoznawcze; Poznań 1953.
Dorota Kalinowska; Haft Kujawski wczoraj i dziś. Katalog wzorów; Muzeum Ziemi Kujawskiej i Dobrzyńskiej we Włocławku; Włocławek 2022.
Leon Zienkowicz; Les costumes du peuple Polonais; Librairie Polonaise; Paryż 1841.
Oskar Kolberg; Lud : jego zwyczaje, sposób życia, mowa, podania, przysłowia, obrzędy, gusła, zabawy, pieśni, muzyka i tańce. Ser. 3, Kujawy. Cz. 1; Warszawa 1867.
Jerzy Karolak; Strój kujawski; Polskie Towarzystwo Ludoznawcze; Wrocław 1954.
Mam nadzieję, że dzisiejszy wpis będzie dla Ciebie pomocny. Jeśli tak właśnie jest, zapraszam do lektury innych wpisów na blogu, znajdziesz tutaj wiele ciekawostek ze świata haftu oraz porady, jak samemu zacząć przygodę z tą techniką :) Będzie mi również miło, jeśli poślesz ten post dalej i dasz o nim znać znajomym! A jeśli chcesz wesprzeć moją działalność, może postawisz mi wirtualną kawę? Wiadomo, że przy ciepłym naparze lepiej się pracuje! :D Wystarczy, że klikniesz w link poniżej ;) Z góry dziękuję i do usłyszenia!
Świetny wpis, mnóstwo wiedzy i historii zebranej w jednym miejscu. Na pewno będę wracać w poszukiwaniu inspiracji.